Związek Polaków w Rumunii powstał 16 marca 1990 roku pod nazwą Związek Polaków w Rumunii w Bukareszcie „Dom Polski” z inicjatywy grupy bukareszteńskich Polaków. Obecnie jest organizacją zrzeszającą 14 lokalnych Stowarzyszeń. Siedziba władz Związku mieści się w Suczawie w Domu Polskim, wybudowanym w latach 1903-1907, po latach komunizmu odzyskanym przez Polaków w 1996 roku. Prezes Związku Polaków w Rumunii jest jednocześnie posłem do Parlamentu Rumunii z ramienia polskiej mniejszości. Prezes Związku Polaków w Rumunii oraz członkowie Biura Wykonawczego wybierani są podczas Zjazdów Związku Polaków w Rumunii.
Związek Polaków jest jedyną organizacją polonijną w Rumunii. Zrzesza Polonię bukowińską, zamieszkałą przede wszystkim w skupiskach wiejskich w województwie Suczawa, oraz Polaków rozproszonych po kraju zorganizowanych w Stowarzyszenia, działające w dużych miastach. Związek działa głównie na rzecz zachowania i pielęgnowania tradycji, nauczania języka polskiego, utrzymywania kontaktu z Polską oraz roztacza opiekę nad rumuńską Polonią.
W Rumunii obecnie 20 mniejszości narodowych i etnicznych posiada ten status: Albańczycy, Bułgarzy, Chorwaci, Czesi, Grecy, Macedończycy, Niemcy, Ormianie, Polacy, Romowie, Rosjanie Starowiercy, Ruteni, Serbowie, Słowacy, Tatarzy, Turcy, Ukraińcy, Węgrzy, Włosi, Żydzi. Brak ustawy o mniejszościach narodowych powoduje, że prawa mniejszości oraz gwarancje ich ochrony określa Konstytucja Rumunii (przede wszystkim art. 6 Prawo do zachowania tożsamości, akapit 1 i 2), a także ratyfikowane przez Rumunię najważniejsze akty międzynarodowe.
W skład Rady Mniejszości Narodowych wchodzi obecnie 19 organizacji: Stowarzyszenie Liga Albańczyków w Rumunii, Związek Bułgarski z Banatu – Rumunia, Związek Chorwatów w Rumunii, Związek Demokratyczny Słowaków i Czechów w Rumunii, Związek Grecki w Rumunii, Stowarzyszenie Macedończyków w Rumunii, Forum Demokratyczne Niemców w Rumunii, Związek Ormian w Rumunii, Związek Polaków w Rumunii, Socjaldemokratyczna Partia Romów, Wspólnota Rosjan Starowierców w Rumunii, Związek Kulturalny Rutenów w Rumunii, Związek Serbów w Rumunii, Związek Demokratczny Tatarów i Turków Muzułman w Rumunii, Związek Demokratyczny Turecki, Związek Ukraińców w Rumunii, Związek Demokratyczny Węgierski w Rumunii, Stowarzyszenie Włochów w Rumunii „RO.AS.IT.”, Federeacja Wspólnot Żydowskich w Rumunii.
Rada Mniejszości Narodowych, powstała w 1993 roku, to organ konsultacyjny Rządu, koordynowany przez Departament Relacji Interetnicznych, a jego głównym celem jest utrzymywanie relacji z organizacjami mniejszości narodowych. Rada wspiera działalność organizacji mniejszości narodowych, mających swoją reprezentację w Izbie Deputowanych, analizuje i przedstawia Rządowi, za pośrednictwem Departamentu Relacji Interetnicznych, propozycje rozwiązań dotyczących funkcjonowania organizacji mniejszości narodowych, nauczania języków ojczystych, życia kulturalnego i społecznego mniejszości oraz odzwierciedlenia obrazu i problemów mniejszości w środkach masowego przekazu. W ramach Rady funkcjonuje 6 komisji (kultury, wyznań i środków masowego przekazu; finansów; legislacji i administracji publicznej; oświaty i młodzieży; społeczna i ekonomiczna; relacji ze społeczeństwem i organizmami międzynarodowymi). W jej skład wchodzi po trzech przedstawicieli organizacji mniejszości narodowych mających swoją reprezentację w Parlamencie Rumunii.
W styczniu 1997 roku utworzono Departament ds. Ochrony Mniejszości Narodowych, kierowany przez ministra delegata przy Prezesie Rady Ministrów, który zapewniał „reprezentację Departamentu ds. Ochrony Mniejszości Narodowych na najwyższym szczeblu w relacjach z organami administracji publicznej”. W latach 2001-2003 pod nazwą Departament Relacji Interetnicznych działał w ramach Ministerstwa Informacji Publicznej, kierowany już nie przez ministra, a sekretarza stanu, a od czerwca 2003 roku znów podporządkowany jest Prezesowi Rady Ministrów, koordynowany przez Ministra kierującego Sekretariatem Generalnym Rady Ministrów. Na jego czele stoi również sekretarz stanu i dwóch podsekretarzy, powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów.
Grupę parlamentarną mniejszości narodowych w Izbie Deputowanych tworzy w obecnej kadencji (począwszy od 2012 roku) 18 posłów (oprócz przedstawicieli Związku Demokratycznego Węgierskiego w Rumunii, tworzących własną grupę parlamentarną z 30 posłami). Kandydaci do Izby Deputowanych z ramienia organizacji mniejszości narodowych ubiegają się w wyborach parlamentarnych o mandat poselski z obniżonego progu wyborczego, zgodnie z art. 4.2 Ustawy wyborczej do Sejmu i Senatu nr 373/2004: „Organizaţiile cetăţenilor aparţinând unei minorităţi naţionale definite potrivit alin. 1, legal constituite, care nu au obţinut în alegeri cel puţin un mandat de deputat sau de senator au dreptul, împreună, potrivit art. 62 alin. (2) din Constituţie, republicată, la un mandat de deputat, dacă au obţinut, pe întreaga ţară, un număr de voturi egal cu cel puţin 10% din numărul mediu de voturi valabil exprimate pe ţară pentru alegerea unui deputat” (Organizacje obywateli należących do mniejszości narodowej, zdefiniowanej w akapicie 1, prawnie ukonstytuowane, które nie uzyskały w wyborach przynajmniej jednego mandatu poselskiego lub w Senacie mają prawo, zgodnie z art. 62 akapit 2 Konstytucji na jeden mandat poselski, jeśli uzyskały w skali kraju liczbę głosów równą przynajmniej 10% średniej liczby ważnych głosów oddanych w skali kraju na jednego posła).
Związek Polaków w Rumunii jest członkiem Rady Mniejszości Narodowych od jej powołania do życia. Powstał z inicjatywy grupy bukareszteńskich Polaków. Przewodniczącą zarządu została wówczas Xenia Grabska-Stoica, a wiceprzewodniczącymi Andrzej Răuţă i Michał Rainer. Początkowo skupiono się na sprawach organizacyjno-administracyjnych – znaleziono siedzibę (początkowo przy ul. Bălcescu, potem przy ulicy Calderon, a obecna siedziba znajduje się przy ul. Mogoș Vornicul), powołano komisje, propagowano istnienie organizacji polonijnej w Rumunii, poszukiwano sponsorów i ludzi dobrej woli mogących pomóc organizacji finansowo, a już w 1991 roku rozpoczęto wydawanie dwujęzycznego pisma „Polonus”. „Działaliśmy może nie spektakularnie dla oczu postronnych, ale nieustępliwie, krok po kroku, przezwyciężając mniejsze i większe przeszkody i sami ucząc się działalności społecznej” – wspominała po latach ówczesna przewodnicząca zarządu Xenia Grabska-Stoica. Ta właśnie nieustępliwość i niełatwa organizacyjna praca grupy niezwykle mocno zaangażowanych Polaków ze stolicy stały się zaczątkiem działającej dziś federacyjnej organizacji polonijnej w Rumunii. Organizacja bukareszteńska do dziś pozostaje bardzo aktywna i prowadzi różnorodną, ciekawą działalność.
20 maja 1990 roku powstało Stowarzyszenie Polaków w Suczawie. Jego prezesem został Antoni Rojowski, działający jeszcze w latach przed drugą wojną światową w Towarzystwie Bratniej Pomocy i Czytelni Polskiej – organizacji powstałej w Suczawie w 1903 roku.
Podczas Zjazdu Związku Polaków w Rumunii, który odbył się w Suczawie w dniach 13-14 kwietnia 1991 roku z udziałem powstających z czasem na Bukowinie Stowarzyszeń prezesem wybrano Antoniego Rojowskiego. W niedługim czasie siedzibę organizacji Polonii rumuńskiej przeniesiono właśnie do Suczawy. Antoni Rojowski – bardzo zasłużony dla stworzenia dzisiejszej struktury organizacyjnej Związku i nawiązania relacji z władzami, organizacjami i instytucjami z Polski był prezesem do roku 1994. To on właśnie w okresie komunistycznym ocalił od zniszczenia i konfiskaty sztandar i Książkę Pamiątkową Towarzystwa Bratniej Pomocy, ukrywając je na strychu swojego domu.
W latach 1990-1992 pierwszym posłem z ramienia mniejszości polskiej w Parlamencie Rumunii był Antoni Lințmaier.
Kolejny prezes przez dwie kadencje – Jan Piotr Babiasz (1994-2002) był jednocześnie posłem do Parlamentu Rumunii z ramienia polskiej mniejszości. Wiceprezesami Związku byli wówczas: do roku 1999 Wilhelm Jakimowski, po jego śmierci Stanisława Jakimowska, i Bogdan Polipciuc. Jan Piotr Babiasz był postacią powszechnie znaną i szanowaną oraz cenionym zarówno przez rumuńskie jak i polskie władze działaczem polonijnym i partnerem. Ugruntował pozycję polskiej mniejszości, przyczyniając się w ogromny sposób do stworzenia jej pozytywnego wizerunku w Rumunii i w Polsce. Po jego śmierci w 2002 roku prezesem został Gerwazy Longher, a wiceprezesami Bogdan Polipciuc i Kazimierz Longher. Ten skład zarządu potwierdzały wyborami kolejne Zjazdy Związku Polaków w Rumunii aż do roku 2018. Na Zjeździe w 2010 r. dokonała się ważna zmiana w organizacji Związku Polaków w Rumunii. Wszystkie inne organizacje terenowe z osobowością prawną stały się częścią jednej jedynej organizacji posiadającej osobowość prawną, reprezentującej interesy Polaków mieszkających w Rumunii – Związku Polaków w Rumunii. Podczas Zjazdu w 2018 roku do składu zarządu dołączono funkcję pierwszego wiceprezesa. Nowy skład zarządu przedstawiał się następująco: Gerwazy Longher – prezes, Victoria Longher – wiceprezes, Bogdan Polipciuc i Kazimierz Longher (zmarły w 2020 r. roku) – wiceprezesi. Wydłużono także mandat prezesa Zarządu i Biura Wykonawczego z czterech do pięciu lat.
W kwietniu 2002 roku prezes Gerwazy Longher został także posłem z ramienia polskiej mniejszości w Izbie Deputowanych. Po wyborach z 2004 roku rozpoczął swoją drugą poselską kadencję. W wyniku wyborów parlamentarnych został wybrany na kolejne dwie kadencje w latach 2008-2016. W kadencji 2016-2020 Związek Polaków w Rumunii reprezentowała w Parlamencie Rumunii Victoria Longher. Obecnie posłem z ramienia polskiej mniejszości jest Gerwazy Longher.
W wyniku wyborów samorządowych w 2004 roku w dwóch radach gminnych: w Mănăstirea Humorului i Kaczyce zasiedli radni wybrani z list Związku Polaków w Rumunii. Od tamtej pory we wszystkich kolejnych wyborach samorządowych do rad tych gmin wybierani są także radni startujący z list Związku.
Na wniosek Departamentu Relacji Interetnicznych przy Radach Wojewódzkich utworzono dodatkowe stanowiska dla radnych reprezentujących mniejszości narodowe. Takim sposobem do Rady Wojewódzkiej Suczawa weszło po jednym przedstawicielu mniejszości polskiej i ukraińskiej.
Mniejszości narodowe w Rumunii stanowią 11% populacji kraju. Liczba Polaków nie przekracza 0,1% według wszystkich spisów powszechnych przeprowadzonych po 1990 roku. Spis powszechny z 7 stycznia 1992 roku zarejestrował liczbę 4232 osób polskiego pochodzenia (z czego 2778 w województwie Suczawa), a 3047 posługujących się językiem polskim jako ojczystym. Spis z 18-27 marca 2002 roku określił liczbę osób polskiego pochodzenia na 3559 (z czego 2609 w województwie Suczawa), a posługujących się polskim jako ojczystym na 2690. Natomiast spis z 2011 r. określił liczbę osób polskiego pochodzenia na 2543 (z czego 1922 w województwie Suczawa), a 2079 posługujących się polskim jako ojczystym. Wielokrotnie jednak władze Związku Polaków w Rumunii deklarowały, że sumę tę należałoby podwoić.
Związek Polaków w Rumunii zrzesza obecnie 14 filii lokalnych: Bukareszt, Konstanca, Jassy, Suczawa, Seret, Ruda, Radowce, Nowy Sołoniec, Kaczyka, Plesza, Pojana Mikuli, Păltinoasa, Gura Humorului, Moara. Siedzibą Związku Polaków jest Dom Polski w Suczawie. Wybudowany w latach 1903-1907 staraniem członków Towarzystwa Bratniej Pomocy i Czytelni Polskiej, znacjonalizowany został w połowie lat 50. Długoletnie starania o jego odzyskanie powiodły się dopiero w 1996 roku, kiedy to zwrócono go polskiej mniejszości na mocy orzeczenia sądowego. Domy Polskie działają ponadto w Bukareszcie, Rudzie, Nowym Sołońcu, Kaczyce, Pojanie Mikuli, Păltinoasie i Pleszy, a swoje siedziby posiadają także stowarzyszenia w Jassach, Serecie i Radowcach. To wokół nich toczy się życie polonijne. Są miejscami spotkań i działań wspólnotowych, a poprzez fakt ich istnienia, pełnią też rolę swoistego symbolu. Właśnie istnienie Domu Polskiego decyduje o aktywności danej społeczności. Dlatego też dla władz organizacji polonijnej jednym z ważniejszych aspektów jest zapewnienie istnienia Domów Polskich w miejscach, gdzie ich jeszcze nie ma, jak np. w Moarze, czy poprawa warunków w tych już istniejących.
Rumuńskie prawodawstwo niezwykle przychylnie reguluje kwestie nauczania języków ojczystych, a ono samo podlega Ministerstwu Edukacji i Badań. Język polski nauczany jest w Rumunii w wymiarze 3-4 godzin tygodniowo jako język ojczysty dla klas/grup uczniów przynależących do mniejszości narodowych, a uczących się w szkołach z rumuńskim językiem wykładowym. W klasach 0-IV liczba godzin języka ojczystego wynosi w takim wypadku 4 godziny tygodniowo, w klasach V-XII 3 godziny, z możliwością nauczania przedmiotów Historia i tradycje mniejszości, wychowanie muzyczne czy religia w języku ojczystym.
Po okresie komunistycznym w sposób zorganizowany i nieprzerwany języka polskiego jako ojczystego w szkołach z rumuńskim językiem wykładowym naucza się w Rumunii (a dokładniej w województwie Suczawa) od początku lat 90.
W 2007 roku podczas swojej wizyty w Rumunii ówczesny marszałek Senatu RP Bogdan Borusewicz odwiedził Pojanę Mikuli i wręczył mieszkańcom decyzję o budowie w tej miejscowości nowej szkoły, sfinansowanej przez stronę polską. Budowę zakończono we wrześniu 2009 r. Uroczyste otwarcie miało miejsce 9 października z udziałem wielu ważnych gości z Polski i Rumunii. Wśród osób, które dokonywały uroczystego przecięcia wstęgi byli wicemarszałek Senatu Krystyna Bochenek i prezes Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” Maciej Płażyński. Los sprawił, że oboje zginęli 10 kwietnia 2010 roku w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem. Dokładnie rok po otwarciu szkoły – 9 października 2010 roku – odbyła się uroczystość nadania szkole imienia Krystyny Bochenek. Z tej okazji z Polski do Pojany przybyło wielu gości, między innymi mąż Krystyny Bochenek – prof. Andrzej Bochenek i jej córka Magdalena. Prezydent Rumunii Traian Băsescu wystosował specjalny list do mieszkańców Pojany Mikuli. Odsłonięto zamocowaną na fasadzie budynku tablicę pamiątkową ze słowami prof. Andrzeja Markowskiego, wykonaną w szkle przez architekta Tomasza Urbanowicza, a podarowaną szkole przez Senat RP. Co roku w październiku w szkole odbywa się konkurs ortograficzny poświęcony patronce szkoły.
W szkołach z nauczaniem polskiego funkcjonują specjalne gabinety języka polskiego, wyposażone w niezbędne podręczniki, książki, pomoce dydaktyczne czy sprzęt audiowizualny. Na początku lat 90. Związek Polaków w Rumunii koncentrował się na odbudowie tradycji nauczania języka polskiego w jak największej ilości szkół. Dzisiaj, będąc już na ugruntowanej pozycji, stara się wpływać na jakość nauczania i warunki w jakich się ono odbywa.
Obecnie języka polskiego jako ojczystego naucza w siedmiu szkołach w woj. Suczawa czterech nauczycieli miejscowych oraz dwóch nauczycieli z Polski skierowanych przez Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą w Warszawie.